შეერთებულ შტატებსა და ვენესუელას შორის ურთიერთობები ათწლეულების განმავლობაში რთული და მრავალშრიანი ხასიათისაა, განსაკუთრებით კი ენერგეტიკული რესურსების, მიწისა და ეკონომიკური აქტივების კონტროლის საკითხებზე. ბოლო პერიოდში გაკეთებული განცხადებები, რომ ვენესუელამ აშშ-ს ნავთობი, მიწა და აქტივები „მოპარა“, ხაზს უსვამს ამ მრავალწლიანი დაპირისპირების სიღრმეს. ამგვარი პრეტენზიების საფუძველზე დგას ვრცელი ისტორია, რომელიც მოიცავს ნავთობის ინდუსტრიის ჩამოყალიბებას, სახელმწიფოს მიერ ნაციონალიზაციის მცდელობებს და საერთაშორისო სანქციებს, რამაც არსებული დავა მნიშვნელოვნად გაამწვავა. ამ რთულ წარსულში გადახვევა აუცილებელია დღევანდელი სიტუაციის სრულად გასაგებად, რადგან ის გვიჩვენებს, თუ როგორ ყალიბდებოდა დაძაბულობა ორ ქვეყანას შორის ეკონომიკურ და პოლიტიკურ სფეროებში.

ნავთობის ინდუსტრიის ფორმირება და ამერიკული ინტერესები

ვენესუელას ტერიტორიაზე ნავთობის აღმოჩენამ მე-20 საუკუნის დასაწყისში ქვეყნის ისტორიის მიმდინარეობა რადიკალურად შეცვალა. ამ აღმოჩენამ მალევე მიიპყრო საერთაშორისო ყურადღება, განსაკუთრებით კი ამერიკული და ბრიტანული ნავთობკომპანიების, რომლებიც აქტიურად ჩაერთვნენ ვენესუელას ნავთობის ინდუსტრიის განვითარებაში. კომპანიებმა, როგორიცაა Gulf Oil (მოგვიანებით Chevron-ის ნაწილი) და Standard Oil (მოგვიანებით Exxon-ის ნაწილი), მნიშვნელოვანი ინვესტიციები განახორციელეს, მოიპოვეს კონცესიები და შექმნეს ინფრასტრუქტურა მოპოვებისთვის, გადამუშავებისა და ექსპორტისთვის. ეს პერიოდი გამოირჩეოდა ეკონომიკური ზრდით ვენესუელაში, მაგრამ ასევე საფუძველი ჩაუყარა დაძაბულობას ადგილობრივ სუვერენიტეტსა და უცხოურ ეკონომიკურ ინტერესებს შორის. უცხოური კომპანიების დომინანტური პოზიცია ნავთობის მოპოვებასა და რეალიზაციაში ხშირად იწვევდა უკმაყოფილებას ვენესუელას მოსახლეობასა და პოლიტიკურ ელიტაში, რომლებიც ქვეყნის სიმდიდრის არათანაბარ განაწილებაზე მიუთითებდნენ. ამერიკული ინტერესები ვენესუელას ნავთობში სულ უფრო ღრმავდებოდა, რადგან შეერთებული შტატებისთვის ეს რეგიონი ენერგეტიკული უსაფრთხოების კრიტიკულ კომპონენტად იქცა, განსაკუთრებით მეორე მსოფლიო ომის პერიოდში და მის შემდეგ.

ნაციონალიზაცია და სუვერენიტეტის გაძლიერება

მე-20 საუკუნის შუა პერიოდიდან მოყოლებული, ვენესუელას მთავრობები სულ უფრო აქტიურად ცდილობდნენ საკუთარი ნავთობის რესურსებზე კონტროლის გაძლიერებას. ეს პროცესი კულმინაციას 1976 წელს მიაღწია, როდესაც კარლოს ანდრეს პერესის მთავრობამ ნავთობის ინდუსტრია მთლიანად მოახდინა ნაციონალიზაცია, რითაც შეიქმნა სახელმწიფო ნავთობკომპანია Petróleos de Venezuela S.A. (PDVSA). ეს ნაბიჯი იყო სუვერენიტეტის განმტკიცების მცდელობა, რამაც მნიშვნელოვნად შეცვალა ურთიერთობა უცხოურ კომპანიებთან, მათ შორის ამერიკულებთან. ნაციონალიზაციის პროცესში, უცხოურ კომპანიებს გარკვეული კომპენსაცია გადაეცათ, თუმცა მისი ოდენობა ხშირად დავის საგანი ხდებოდა. მოგვიანებით, ჰუგო ჩავესის პრეზიდენტობის პერიოდში, ნაციონალიზაციის ტალღა კვლავ განახლდა. 2000-იან წლებში ჩავესის მთავრობამ გააუქმა ან გადახედა უამრავ კონტრაქტს უცხოურ ნავთობკომპანიებთან, მოითხოვა უმრავლესი წილის სახელმწიფო საკუთრებაში გადაცემა და გაზარდა სახელმწიფო კონტროლი ნავთობის პროექტებზე. ამ ნაბიჯებმა გამოიწვია მწვავე დავები და საერთაშორისო არბიტრაჟის საქმეები, რადგან ბევრი კომპანია, მათ შორის ამერიკული ExxonMobil და ConocoPhillips, არ დათანხმდა შეთავაზებულ კომპენსაციას და მოითხოვა ზარალის ანაზღაურება საერთაშორისო სასამართლოების მეშვეობით. ეს დავები ნაწილობრივ საფუძვლად დაედო იმ მტკიცებებს, რომ ვენესუელამ უცხოური კომპანიების აქტივები „უკანონოდ მიითვისა“.

სანქციები და აქტივების გაყინვა

დაძაბულობა შეერთებულ შტატებსა და ვენესუელას შორის განსაკუთრებით გამწვავდა ნიკოლას მადუროს პრეზიდენტობის პერიოდში, როდესაც აშშ-მ ვენესუელას მთავრობისა და მისი ნავთობის სექტორის წინააღმდეგ ეკონომიკური სანქციების ფართო სპექტრი შემოიღო. სანქციები მიზნად ისახავდა მადუროს რეჟიმზე ზეწოლას და დემოკრატიული ცვლილებების ხელშეწყობას, რასაც ვაშინგტონი ვენესუელაში დემოკრატიის დაშლად აფასებდა. ამ სანქციებმა მოიცვა:

• ნავთობის ემბარგო: აშშ-მ აკრძალა ვენესუელური ნავთობის იმპორტი და შეზღუდა ამერიკული კომპანიების ოპერაციები ვენესუელას ნავთობის სექტორში.
• აქტივების გაყინვა: ვენესუელას სახელმწიფო ნავთობკომპანია PDVSA-ს ამერიკული შვილობილი კომპანიის, Citgo Petroleum Corporation-ის აქტივები აშშ-ში გაიყინა. Citgo, რომელიც ფლობს ნავთობგადამამუშავებელ ქარხნებსა და ბენზინგასამართ სადგურებს, ვენესუელასთვის მნიშვნელოვანი შემოსავლის წყარო იყო.
• ფინანსური შეზღუდვები: ვენესუელას მთავრობასა და ცენტრალურ ბანკს შეეზღუდა წვდომა საერთაშორისო ფინანსურ სისტემაზე.

ეს ნაბიჯები, ამერიკული მხარის განცხადებით, ვენესუელას მიერ წინა პერიოდში განხორციელებული „არაკანონიერი ქმედებების“ და ავტორიტარული მმართველობის პასუხი იყო. ვენესუელა კი ამ სანქციებს სუვერენიტეტის ხელყოფად და ეკონომიკურ აგრესიად აფასებს, რაც ქვეყნის მოსახლეობას სერიოზულ ზიანს აყენებს. Citgo-ს სტატუსი განსაკუთრებული დავის საგანია, რადგან მისი კონტროლისთვის მადუროს მთავრობასა და ოპოზიციის მიერ მხარდაჭერილ დროებით მთავრობას შორის სამართლებრივი ბრძოლა მიმდინარეობს. ამ სიტუაციამ კიდევ უფრო გაართულა ორ ქვეყანას შორის არსებული დაძაბულობა და საფუძველი მისცა ამერიკული მხარის მიერ გამოთქმულ პრეტენზიებს „მოპარული აქტივების“ შესახებ.

სამართლებრივი ბრძოლები და საერთაშორისო არბიტრაჟი

ნაციონალიზაციის ტალღებმა და კონტრაქტების ცალმხრივად შეცვლამ ვენესუელასა და უცხოურ კომპანიებს შორის უამრავი სამართლებრივი დავა გამოიწვია საერთაშორისო არბიტრაჟის ორგანოებში. კომპანიებმა, მათ შორის ამერიკულმა კორპორაციებმა, მიმართეს საინვესტიციო დავების მოგვარების საერთაშორისო ცენტრს (ICSID) და სხვა არბიტრაჟის სასამართლოებს, რათა კომპენსაცია მიეღოთ ვენესუელას მიერ ნაციონალიზებული ან ექსპროპრირებული აქტივებისთვის. მაგალითად, ExxonMobil-მა მიიღო მილიარდობით დოლარის კომპენსაცია არბიტრაჟის გადაწყვეტილებით, თუმცა ამ გადაწყვეტილებების აღსრულება ხშირად რთულდებოდა ვენესუელას მხრიდან წინააღმდეგობის გამო. ეს სამართლებრივი ბრძოლები ხშირად მოიცავდა ვენესუელას სახელმწიფო აქტივების, მათ შორის Citgo-ს წილების, დაყადაღების მცდელობებს სხვადასხვა ქვეყანაში საარბიტრაჟო გადაწყვეტილებების აღსასრულებლად. ამ სასამართლო პროცესებმა შექმნა რთული იურიდიული ქსელი, რომელიც განსაზღვრავს პრეტენზიებს „მოპარული“ აქტივების შესახებ. ამერიკული მხარე ხშირად მიუთითებს ამ სასამართლო გადაწყვეტილებებზე, როგორც ვენესუელას მიერ უცხოური ინვესტიციების არასამართლიანი მოპყრობის მტკიცებულებაზე, რაც მათი აზრით, ამართლებს სანქციებსა და აქტივების გაყინვას. ვენესუელას მხარე კი საერთაშორისო არბიტრაჟის სისტემას ხშირად მიკერძოებულად აცხადებს და უარს აცხადებს ზოგიერთი გადაწყვეტილების აღიარებაზე, რაც კიდევ უფრო ამწვავებს კონფლიქტს.

დასკვნა

აშშ-სა და ვენესუელას შორის აქტივებზე, ნავთობსა და მიწაზე არსებული პრეტენზიები ღრმად არის ფესვგადგმული ამ ორი ქვეყნის გრძელ და რთულ ისტორიაში. მე-20 საუკუნის დასაწყისიდან, როდესაც ამერიკულმა კომპანიებმა ვენესუელას ნავთობის ინდუსტრიის განვითარებაში მნიშვნელოვანი როლი ითამაშეს, დღევანდელ მწვავე დაპირისპირებამდე, რომელიც ნაციონალიზაციის პროცესებსა და სანქციებს მოიცავს, ურთიერთობები მუდმივად ვითარდებოდა და იცვლებოდა. ვენესუელას სუვერენიტეტის გაძლიერების მცდელობები, განსაკუთრებით ნავთობის ინდუსტრიის ნაციონალიზაციის გზით, შეეჯახა ამერიკულ ეკონომიკურ ინტერესებს, რამაც მრავალი საერთაშორისო არბიტრაჟის საქმე გამოიწვია. შემდგომში, აშშ-ის მიერ დაწესებულმა სანქციებმა, მათ შორის ვენესუელას აქტივების გაყინვამ, განსაკუთრებით Citgo-სთან დაკავშირებით, კიდევ უფრო გაამწვავა სიტუაცია. ეს მოვლენები ქმნის რთულ პოლიტიკურ, ეკონომიკურ და სამართლებრივ ფონს, სადაც თითოეული მხარე საკუთარ სიმართლეს ამტკიცებს. მომავალში, ამ დაპირისპირების მოგვარება მოითხოვს არა მხოლოდ დიპლომატიურ ძალისხმევას, არამედ ისტორიული კონტექსტის ღრმა გაგებას, რათა შესაძლებელი გახდეს სტაბილური და პროდუქტიული ურთიერთობების საფუძვლის ჩამოყალიბება.